Iz perioda kasne antike i Vizantije izdvajaju se naselja Crkvište kod Žujinca i Kale u Preševu, kao važna kulturno-politička žarišta Preševske kotline
Milan Jovanović, kustos Narodnog muzeja u Vranju, za života je sproveo značajan broj arheoloških istraživanja našeg kraja. Najplodniji period u njegovom radu bio je između 1964. i 1968. godine, kada su vršena sistematska arheološka istraživanja teritorije užeg područja Južnomoravske doline i Moravice. Tada je lociran i najveći broj novih lokaliteta iz praistorijskog i antičkog doba, iz srednjeg veka, ali i neki sa neodređenom kulturnom pripadnošću koji su, potom, klasifikovani u naselja, humke, kastele (utvrđena mesta), nekropole, grobove, crkve, hramove i svetilišta…
PITOSI I OPEKA
Jovanovićev višegodišnji rad posebno je bitan kada se posmatra sa aspekta pripremanja terena za dalja sistematska istraživanja koja će uslediti i kojima će se baciti više svetla na sva ova otkrića.
U okviru arheološkog rekognosciranja na teritoriji bivšeg vranjskog sreza 1964. godine (teren od Lepenice do Vranja), ovaj istraživač je identifikovao veći broj zanimljivih lokaliteta: humke iz praistorijskog doba u selu Gramađa koje su, na žalost, većim delom uništene za vreme trajanja radova oko izgradnje autoputa; kastele iz antičkog doba u Kacapunu, Jovcu, Korbevcu i Tesovištu; nekropole u Vranjskoj Banji (lokalitet Crkvište) i Izumnu, svetilišta u Panevlju i Kumarevu…
Tokom 1965. godine, radovi su nastavljeni (od Bujanovca do Vranja). Tada je locirao nekoliko naselja iz praistorijskog doba, a posebno je istakao značaj Karadnika, Donjeg Vranja, Krševice, Rakovca i Srpske Kuće gde su pronađeni fragmenti grube atipične keramike; naselja iz antičkog doba: Veliki Trnovac, gde su iskopani antički pitosi i opeka; Katun, Kupinince, Pavlovac, Ribince… gde je nađena rimska opeka, par bronzanih i zlatnih novčića. Posebno su zanimljivi nalazi iz sela Sobina, koje je takoreći spojeno sa Vranjem, gde su iskopani pitosi i pronađena rimska opeka; antičke nekropole u selu Beli Breg (lokalitet Gikini), Donji Vrtogoš, Žbevac, Soderce, Crni Lug itd.
Kao važna otkrića iz 1966. godine (istraživanja na potezu od Bujanovca do Preševa) izdvojio je dardanski opidum na lokalitetu Kacapun u selu Oraovici kod Preševa, koji svojim položajem i karakterom materijala ukazuje da je reč o bitnom lokalitetu praistorijskog doba na ovom terenu. Iz perioda kasne antike i Vizantije izdvajaju se naselja Crkvište kod Žujinca i Kale u Preševu, kao važna kulturno-politička žarišta Preševske kotline. Otkrivene su i nekropole i ostaci arhitekture i pokretnog materijala iz istog perioda, što ukazuje na značaj koji je ova teritorija imala.
ZNAČAJNI KASTELI
Naredne 1967. godine, Jovanović, sticajem prilika, prelazi sa istraživanjima na teritoriju Surduličke kotline. Tada, sa saradnicima, otkriva naselja iz razvijenog bronzanog doba (u samoj Surdulici); lokalitet Kulište, u ataru sela Ćurkovice (najverovatnije je u pitanju kastel koji je kontrolisao put koji je povezivao Južnomoravsku dolinu sa tračkim oblastima na istoku). Istu strategiju imali su i kasteli u Kijevcu i Donjem Romanovcu.
Tokom 1968. godine izvršena su završna sistematska istraživanja doline Moravice u Preševskoj kotlini (od sela Bratoselca do granice sa Makedonijom) i Južnomoravskom dolinom (Grdeličkom klisurom od sela Suva Morava do sela Repište). Kao posebno značajna Jovanović je izdvojio sledeća otkrića: neolitsko naselje u selu Prekodolcu (lokalitet Rupa – Gramadišta) čiji površinski nalazi imaju obeležje starije neolitske kulture (starčevačke) kao i mlađe (vinčanske); lokalitete Gradište i Kale u selu Buštranju, po nekim obeležjima kulturnog materijala i drugim karakteristikama pripisuje ih starijem gvozdenom dobu; po površini znatan i svakako veoma značajan antički punkt – naselje sa nekropolom u selu Žitorađa (lokalitet Kaluđersko groblje); antičke kastele od velikog strategijske važnosti, Gredak – Stoličica u selu Donje Balinovce i sačuvanu kasno antičku grobnicu u selu Repištu (lokalitet Rid).
Pratite InfoVranjske.rs i na Facebook stranici portala.