Mešavina dardanskog, ilirskog i tračkog stanovništva

Posebno su zanimljivi tumuli-humke koje se nalaze u Gramađi, Jelašnici i Predejanu

Arheološka proučavanja u Vranjskoj kotlini počela su intenzivnije da se razvijaju tek posle Drugog svetskog rata. Najraniji podaci potiču iz poslednje četvrti 19. i s početka 20. veka i tu treba istaći aktivnost arheološke ekspedicije Američke škole, koja prvi put konstatuje postojanje arheoloških nalazišta u Pavlovcu i skreće pažnju na postojanje tumula-humki, u Korbevcu. U periodu 1952-1953. godine vršeno je rekognosciranje područja Vranja i njegove okoline u okviru plana rada Arheološkog instituta SANU.

BOGATSTVO NEOLITA

Svojim geografskim položajem Vranjska kotlina je područje u kome je bez sumnje zastupljen bogat i raznovrstan arheološki materijal, koji se može pratiti kroz razne etape praistorijskog i rimskog doba, iako o najstarijem periodu života ovde još nema dovoljno podataka. Nalazi zuba pećinskog medveda, otkriveni prilikom gradnje železničke pruge ispod brda Oblik, upućuju verovatno (sami nalazi su prikupljeni nesistematski, zajedno sa predmetima znatno kasnije epohe) na faunu paleolitskog perioda.

Daleko više ima podataka o mlađem kamenom dobu – neolitu. Sem sistematskih iskopavanja u Pavlovcu, dosta materijala je dobijeno sa lokaliteta Raška, u samom ataru Vranja i Dva Brata u susednom selu Raputovcu.

Neolitski period je zastupljen u svim svojim osnovnim fazama i to i starčevačkom i vinčanskom grupom sa njena dva osnovna perioda, vinčansko-tordoškom i vinčansko-pločničkom fazom. Najjasniju sliku o ovom periodu pruža Pavlovac i dva susedna lokaliteta Čukar i Gumnište. Tu se zapaža povezanost južnomoravskog, nišavskog i sofijskog područja u okviru starčevačke grupe, pogotovo kada se ima u vidu da su izvesni elementi, kao slikanje bojom vinskog taloga, u osnovi strani starčevačkoj grupi Podunavlja, gde se mogu javljati samo po izuzetku.Vinčansko-pločnička faza vranjskog područja okarakterisana je specifičnim odlikama koje su tipične za lokalitete ovog perioda u južnom Pomoravlju. U pitanju su glave statueta izvedene realistički i sa karakterističnim načinom predstavljanja frizure. Takve figure poznate su kako iz Pavlovca tako i iz Raške, ali se isti tip javlja i na pozno neolitskom lokalitetima kosovskog područja.

RAZNOVRSNO STANOVNIŠTVO

Tako postaje jasno da u okviru vinčanske grupe, naročito u vinčansko-pločničkoj fazi, nalazišta južnog Pomoravlja predstavljaju jednu lokalnu varijantu uže vezanu za oblast Kosova, što je uostalom potpuno razumljivo kada se ima u vidu mogućnost užih geografskih veza sa tim krajevima.

Nesumnjivo je i da je kasnije, područja Vranjske kotline, bilo naseljeno Dardancima, čija teritorija seže do oblasti južno od Skoplja. Posebno zanimljivu vrstu spomenika praistorijskog perioda ovde predstavljaju tumuli-humke, koje se nalaze u Gramađi (lokaliteti Čiflak i Gramađe), Jelašnici (Cigansko groblje) i Predejanu.

I rimski period vranjskog kraja malo je poznat. Zna se, pouzdano, da je bilo autohtonog ilirskog stanovništva koje se bavilo i ispiranjem zlatne rude. Da je postojao i rimski put ukazuju brojna nalazišta sa tragovima naselja – Korbevac, Vranjska Banja, Zlatokop. Postoje i tragovi rimskih utvrđenja koja su štitila naselja i puteve (Vranjska Banja, Korbevac, Donji Vrtogoš).

Za etnički sastav stanovništva rimskog doba posebno je značajan nalaz iz Buljesovca, gde je nađen reljef tračkog konjanika koji se pominje kao božanstvo Tato. Ime je nesumnjivo ilirsko, dok sam reljef ukazuje na trački kult. Ovo upućuje na užu simbiozu ilirskog i tračkog elementa u etničkoj pograničnoj zoni Dardanije. Za ekonomiku rimskog doba od značaja su i nalazi pitosa. Oni su zabeleženi u Vranjskoj Banji, Izumnu, Katunu, Korbevcu, Zlatokopu i Sebevranju.