Slike i simboli

Svojom neprolaznom umetničkom lepotom i nesvakidašnjim koloritom, plene fragmenti fresaka iz 13. veka s kupanjem mladenaca u crkvama i manastirima Sopoćani i Gradac

Najranije sačuvane likovne predstave jednog od 12 velikih crkvenih praznika, Hristovog rođenja u Vitlejemu, potiču s reljefa na rimskim i galskim kamenim sarkofazima iz ranohrišćanskog perioda (4. vek). Isticanje i svođenje pojedinih kompozicionih elemenata – poput prikazivanja znatno starijeg i neobično naprednog novorođenčeta – jasno ukazuju na nameru prvih hrišćana da kroz ovu scenu na najshvatljiviji način vizuelizuju novo učenje o Božjem ovaploćenju (inkarnaciji). Već od Konstantinovog doba, predstave Hristovog rođenja, uz Bogorodicu s malim Hristom kojim svojim dahom greju vo i magarac, uključuju i dve epizode iz Matejevog i Lukinog jevanđelja – Poklonjenje mudraca i Poklonjenje pastira. Još jednu novinu donosi 5. vek: u blizini majke s detetom, ali obično njima okrenut leđima, svoje mesto dobija i Marijin muž, Josif drvodelja.

MAJKA I SIN
Tek pošto su okončane prve dogmatske borbe i Mariji priznati mistično rođenje sina Božjeg kao čoveka (3. Vaseljenski sabor u Efesu, 431. godine), Bogorodica počinje da se prikazuje zajedno s novorođenim mladencom, na carskom tronu, pećinskoj steni ili divanu s uzdignutim uzglavljem u nekoj ubogoj kolibi ili štali. Pored nje, u korpi pletenoj od pruća, predstavljen je mali Hristos kako leži povijen u pelene. U zapadnoevropskoj umetnosti srednjeg veka, Bogorodica nežno grli svog sinčića, dok on, zauzvrat, svojom desnom rukom već stiže da je blagosilja.

OČUH
U minijaturama iz 12. veka, uvek se nešto podalje od Marije s detetom, počinje da smešta neugledna i umanjena figura Josifa u jevrejskom odelu i kapi koji, kao glava Svete porodice, dobija oreol oko glave. Bilo da je utonuo u san ili je budan, njegov lik uvek ostaje tužan i zamišljen. Oživljavajući franjevačku pobožnost iz kasnog srednjeg veka, barokni umetnici dodeljuju Josifu znatno aktivniju ulogu u čudesnom događaju koji se zbiva noću: zajedno s Bogorodicom i, što je zanimljivo, volom i magarcem, on skrušeno kleči i klanja se novorođenom mladencu ili u mračnu prostoriju unosi upaljenu buktinju. Mlada majka je simbol Novog zaveta i personifikacija Crkve, a vremešni Josif označava Stari zavet i Sinagogu.

VO I MAGARAC
Ranohrišćanski crkveni oci na čelu s Origenom, podrobno su tumačili obavezno prisustvo beljugavog vola (bika) i crnog magarca, uzornih primeraka čistih i nečistih domaćih životinja – prvih najbližih svedoka Gospodovog rođenja. Kao simbol Starog i Novog zaveta, izabranog jevrejskog i svih drugih (paganskih) narodda, ovaj životinjski par označavao je zalogu budućeg iskupljenja čitavog grešnog ljudskog roda, bez obzira na to da li je ili nije bio kadar da smesta prepozna svog budućeg Spasitelja.

BABICE
Početkom 14. veka Djoto na fresci „Rođenje Hristovo“, u Padovi, prvi put u istoriji umetnosti, uvodi nepoznati motiv sluškinje koja Bogorodici prinosi bebu Hrista na podojenje. Vizantijski umetnici će ovom sporednom detalju pokloniti neviđenu pažnju i od prikazivanja babica koje sipaju i probaju vrelinu vode ili kupaju novorođenče u bazenčiću posebnog oblika, načiniti jednu od najprivlačnijih žanr-scena. Svojom neprolaznom umetničkom lepotom i nesvakidašnjim koloritom i danas plene fragmenti fresaka iz 13. veka s kupanjem mladenaca u crkvama i manastirima Sopoćani i Gradac.

PASTIRI
Mada je epizoda s pastirima kojim anđeli objavljuju rođenje Spasitelja ilustrovana još krajem 6. veka na palestinskim ampulama (hodočasničkim suvenirima u vidu umetnički ukrašenih bočica za čuvanje svete vodice, zemlje i ulja) proćiće još čitav milenijum dok scena Poklonjenja pastira u epohi manirizma ne postane noseći motiv kompozicije Hristovog rođenja. Zbog rasprostranjenosti učenja svetog Franje Asiškog o preimućstvu koje će pred Bogom imati siromasi, scene s pastirima koji dolaze na poklonjenje Svetoj porodici postaju omiljene naročito u Italiji, odakle postepeno počinju da se šire i severno od Alpa. U pravoslavnoj umetnosti Istoka, usled pijeteta koji je negovan prema božanskoj ličnosti Hrista, pastiri se uvek prikazuju na pristojnoj razdaljini od tek rođenog budućeg nebeskog Cara i pravednog Sudije.

TRI MUDRACA
Iz jevanđeoske priče po Mateju, saznajemo kako su tri istočnjačka mudraca kraljevskog roda, prateći kretanje zvezda na nebu, stigli do Jerusalima, odakle ih je car Irod uputio u obližnji vitlejem na poklonjenje upravo rođenom novom judejskom caru, imenom Isus. Ova epizoda, vezivana na neodređeno vreme posle Hristoovg rođenja, bila je ilustrovana već na zidovima rimskih katakombi, da bi se u doba rane renesanse razvila. Barokni slikari u prikazivanju Melhiora, Gašpara i Valtazara otišli su korak dalje. Trojica mudraca, predstavnici triju ljudskih rasa (bele, crne i žute), zastupljeni na tri tada poznata kontinenta (Evropa, Afrika i Azija) i prikazana u tri različita životna doba (20, 40 i 60 godina), po starešinstvu prinose Hristu najskupocenije darove – zlato, smirnu i tamjan. Uočavanje i praćenje nove nebeske zvezde oličava otelovljenje božjeg sina i simbolično nagoveštava kraj neznabožačkih vremena.