Obradović: Partner ili stariji brat – Ekonomska (ne)zavisnost Crne Gore od Srbije

Portal Vijesti.me objavio je tekst Vukašina Obradovića „Partner ili stariji brat – Ekonomska (ne)zavisnost Crne Gore od Srbije“.

Portal InfoVranjske.rs tekst Vukašina Obradovića prenosi u celosti i bez dodatnih izmena.

Obradović: Partner ili stariji brat: Ekonomska (ne)zavisnost Crne Gore od Srbije

Crna Gora ni u jednom segmentu ne pokazuje znake ekonomske zavisnosti od Srbije, kaže Nik Đeljošaj, ali ga mnoge brojke demantuju…

Nisam siguran hoće li u doglednoj budućnosti Crna Gora i Srbija uspostaviti normalne međudržavne, pa i ekonomske odnose, ističe novinar Miša Brkić.

Crna Gora ni u jednom segmentu ne pokazuje znake ekonomske zavisnosti od Srbije, kazaće Nik Đeljošaj, potpredsjednik Vlade i ministar za ekonomski razvoj, naglašavajući da je “ekonomska razmjena… vođena tržišnim principima”.

Šta, međutim, pokazuju zvanični podaci?

Udio Srbije u ukupnom uvozu Crne Gore u 2024. godini iznosio je 699,2 miliona od ukupno 4,07 milijardi eura ili oko 17,2 odsto, a nešto manje od trećine ukupnog crnogorskog izvoza Crne Gore, 184,5 miliona od ukupno 615 miliona eura, plasirano je na srpsko tržište. Skoro svaki četvrti turista koji je prenoćio u Crnoj Gori bio je iz Srbije. Avijacijski prihodi Aerodroma Crne Gore (ACG) tokom 2024. godine iznosili su 10.700.000 eura, od čega je sedam miliona eura prihodovano od srpskog nacionalnog avio-prevoznika, a 3.700.000 eura od Air Montenegra. Učešće prihoda koji Luka Bar ostvaruje po osnovu poslovne saradnje sa privrednim subjektima iz Srbije u periodu 2021-2024. kreće se između 35 i 45 odsto. Čak 63 odsto ukupnih prihoda Željezničkog prevoza Crne Gore (ŽPCG) u prošloj godini ostvareno je od prodaje karata u međunarodnom saobraćaju prema Srbiji.

Nepotvrđene kuloarske priče

Na drugoj strani, osim nikad potvrđenih kuloarskih priča o navodnim Vučićevim prijetnjama da će Crnu Goru “ostaviti bez hrane i turizma i zatvoriti za nedjelju dana aerodrome i Luku Bar”, oni sa dužim pamćenjem prisjetiće se da je marta 2020. godine Srbija, zbog epidemiološke situacije, na 30 dana zabranila izvoz osnovnih životnih namirnica i sredstava za higijenu. Ovu mjeru je kritikovao tadašnji premijer Duško Marković, a iz Privredne komore su kazali da su crnogorski privrednici zabrinuti zbog zatvaranja granica, kako zbog snabdijevanja proizvodima koje uvoze, tako i zbog nemogućnosti obezbjeđivanja sirovina i rezervnih djelova za sopstvenu proizvodnju.

Druga slična situacija desila se jula prošle godine, kada je Srbija zabranila izvoz suncokretovog ulja.

“Mi smo u ovom trenutku to malo samo zaustavili, pa ćemo da vidimo kako ćemo dalje da se ponašamo”, rekao je tada Vučić.

Zvanična odluka o zabrani izvoza ulja nije se mogla naći na sajtu Vlade Srbije ili u Službenom listu te države, ali se Vučićevo “malo smo zaustavili izvoz” u praksi sprovođeno dok su se, umjesto Crnogoraca, protiv ove mjere pobunili proizvođači suncokreta u Srbiji prijeteći blokadom puteva (ko kaže da blokadera saobraćajnica ima samo u Crnoj Gori).

Miša Brkić, novinar iz Beograda, kaže da su analize odnose između Srbije i Crne Gore često opterećene prošlošću i navodnim bratskim, “krvnim” vezama.

“Crna Gora i Srbija su dvije suverene države koje su nekad živjele u jednoj političkoj zajednici. Tog zajedničkog života više nema i svaka država ide svojim političkim, međunarodnim i ekonomskim putem. U dijelu javnosti obje zemlje, međutim, još postoji jak, i pogrešan, osjećaj da smo ‘dva oka u glavi’”, kaže Brkić.

Đeljošaj, na drugoj strani, ističe da ekonomski odnosi između Crne Gore i Srbije tokom posljednjih godina karakterišu “stabilna trgovinska razmjena i međusobna povezanost u sektorima kao što su turizam, transport i energetika”.

“Ipak, uprkos intenzivnoj saradnji, Crna Gora ni u jednom segmentu ne pokazuje znake ekonomske zavisnosti od Srbije, što potvrđuju i zvanični statistički podaci”, tvrdi ministar ekonomskog razvoja.

Uvozni i izvozni potencijal

A, podaci, i to upravo Đeljošajevog Ministarstva, kažu sljedeće: u 2024. godini Crna Gora je iz Srbije najviše uvozila pića, u vrijednosti od 75,7 miliona eura, žitarice i proizvode od žitarica u iznosu od 54,5 miliona, voća i povrća za 32 miliona, te mliječnih proizvoda i jaja u vrijednosti od preko 30 miliona eura.

“Ovakva struktura uvoza jasno ukazuje na snažno oslanjanje crnogorskog tržišta na prehrambeni sektor iz Srbije, posebno kada je riječ o osnovnim životnim namirnicama, čime se potvrđuje značaj Srbije kao ključnog dobavljača u svakodnevnoj potrošnji”, ističe Đeljošaj.

S druge strane, Crna Gora u Srbiju najviše izvozi specijalizovane i prerađene proizvode. U 2024. godini, izvoz je bio najizraženiji u sektoru medicinskih i farmaceutskih proizvoda, koji su dostigli vrijednost od 38,5 miliona eura, zatim u izvozu mesa i mesnih prerađevina sa 28,3 miliona, električne energije sa 22 miliona, kao i obojenih metala sa 11,7 miliona eura.

“Ovi podaci pokazuju da Crna Gora, iako uvozno orjentisana, posjeduje jasan izvozni potencijal u određenim sektorima, a upravo ovi segmenti predstavljaju važnu osnovu za buduće jačanje konkurentnosti domaće proizvodnje i smanjenje trgovinskog deficita”, dodaje potpredsjednik Vlade Crne Gore.

Tokom 2024. godine Srbija je učestvovala sa 13,3 odsto u ukupnom prilivu stranih direktnih investicija, što je iznosilo oko 118 miliona eura. U prvom kvartalu 2025. godine, taj udio je povećan na 14,1 odsto. Većina ovih ulaganja usmjerena je na sektor nekretnina, koji, iako značajan za tržište nekretnina, ne može se posmatrati kao ulaganje u razvoj ključnih grana crnogorske ekonomije, te ne predstavlja strateški faktor u ekonomskom rastu države.

“Važno je istaći da Crna Gora bilježi značajne investicione tokove i iz zemalja EU, Turske, Rusije, SAD i Bliskog istoka, čime se potvrđuje da postoji snažna diversifikacija investicionog interesa”, naglašava Đeljošaj.

U 2024. godini, Crna Gora je ugostila više od 2,6 miliona turista koji su ostvarili preko 15,5 miliona noćenja. Od toga, strani turisti su ostvarili čak 96,1 odsto ukupnih noćenja. Turisti iz Srbije su bili najbrojniji među inostranim gostima, sa udjelom od 23,5 odsto u noćenjima, ali uz snažno prisustvo i gostiju iz Rusije, Bosne i Hercegovine, Njemačke, Turske, Ukrajine i drugih zemalja.

“U tom smislu značajno je napomenuti da, iako turisti iz Srbije čine značajan dio turističkog prometa, tržište je mnogo šire i diversifikovano, te Crna Gora ne zavisi od jednog tržišta, ni u turističkom ni u ekonomskom smislu”, ističe ministar za ekonomski razvoj.

Veća zarada od Air Srbije nego od Air Montenegra

Zavisnost od Srbije se vidi još jasnije u ključnim privrednim granama.

Avijacijski prihodi Aerodroma Crna Gora sa tržišta Srbije čine četvrtinu godišnjih avijacijskih prihoda.

“Tokom 2024. godine taj iznos je bio 10.700.000 eura, od čega smo sedam miliona eura prihodovali od srpskog nacionalnog avio-prevoznika, a 3.700.000 eura od naše nacionalne aviokompanije”, objašnjava Roko Tolić, izvršni direktor Aerodroma Crna Gora.

Tržište Srbije, prema njegovim riječima, čini četvrtinu ukupnog prometa putnika i aviona, a Beograd je tradicionalno najpopularnija destinacija.

“Tokom 2024. godine udio putnika na letovima iz Srbije iznosio je 25,9 odsto, odnosno 649.531 putnik. Udio u ukupnom broju avio-operacija iznosio je 24,6 odsto, odnosno 7.062 rotacije”, precizirao je Tolić.

Srbija je, prema riječima Ilije Pješčića, izvršnog direktora Luke Bar, “osnovni segment gravitacionog područja” ovog državnog preduzeća.

“Učešće prihoda koji se ostvaruju po osnovu poslovne saradnje sa privrednim subjektima iz Srbije varira, zavisno od ostvarenog obima i strukture pretovara, po godinama. Ukoliko se posmatra period 2021-2024, onda je prosječno učešće ovih prihoda u ukupnim ostvarenim prihodima po godinama bilo na nivou od oko 35 – 45 odsto, ističe Pješčić.

Zanimljiv je podatak da je 1987. godine, kada je zabilježen najveći obim pretovara u Luci Bar, oko 50 odsto ukupno ostvarenog obima pretovara se odnosilo na uvoz i izvoz roba za potrebe Željezare iz Smedereva. U 2022. godini, više od 30 odsto ostvarenog obima pretovara se odnosio na robe koje je izvezla firma “ZiJin” iz Bora, koja upravlja tamošnjim rudarsko-topioničarskim kompleksom, kao i uvoz i traznit vještačkih đubriva za potrebe više kompanija iz Srbije. Te godine je dostignut iznos od preko 40 odsto roba koja su imale veze sa tržištem Srbije.

“Realno je očekivati da bi realizacija projekta rekonstrukcije pruge Bar – Beograd, izgradnje auto-puta Bar – Beograd i planirane izgradnje dionice Jadransko-jonskog auto-puta kroz Crnu Goru omogućila unapređenje pozicije Luke na međunarodnom tržištu pomorskih usluga”, ističe Pješčić, napominjući da se to odnosi prije svega na Srbiju.

U ukupnim prihodima Željezničkog prevoza Crne Gore (ŽPCG) u 2024. godini, ostvareni prihodi od prodaje karata u međunarodnom saobraćaju prema Srbiji čine 63 odsto. U 2023. godini, to učešće iznosilo je 55 odsto, a u 2022. oko 50 odsto, što pokazuje i rastući trend značaja ove linije, ističu u ŽPCG.

Prema podacima ovog državnog preduzeća, u 2024. godini na relaciji sa Srbijom prevezeno je 185.818 putnika, što je značajan rast u odnosu na prethodne godine (2023. – 169.183; 2022. – 131.430). Ovaj broj čini najveći dio međunarodnog putničkog saobraćaja ŽPCG.

Na Zapadnom Balkanu, a posebno u odnosima Srbije i Crne Gore, ekonomski odnosi su često u sjenci političkih relacija između država.

Neizvjesna budućnost ekonomskih odnosa

Čelnici velikih državnih kompanija, svjesni delikatnosti te teme, ili izbjegavaju ili diplomatski odgovaraju na pitanja o uticaju politike na ekonomiju.

“Poslovna etika, koje se bez izuzeća pridržavam, mi nalaže da s pozicije izvršnog direktora državne firme štitim i promovišem kompanijske interese na svakom koraku, pa smatram da mi ne pripada da analiziram nevazduhoplovne teme”, kazao je Roko Tolić, izvršni direktor Aerodroma Crne Gore.

Za Iliju Pješčića, prvog čovjeka Luke Bar, u principu, politika i međudržavni odnosi imaju uticaja i na ekonomska kretanja i u tom domenu nema odstupanja ni kada su u pitanju Srbija i Crna Gora.

“Cijeneći specifičnosti našeg regiona, pomenuti princip vrlo često ima i neke dodatne ‘nijanse’. Kvantifikacija uticaja međudržavnih odnosa Srbije i Crne Gore bi zahtijevala opsežnu analizu brojnih faktora uticaja, koji su vrlo heterogenog karaktera i koji su po intenzitetu varirali tokom vremena”, objašnjava Pješčić.

Ni Nik Đeljošaj nije mnogo rječitiji. On tvrdi da je ekonomska razmjena između Crne Gore i Srbije vođena tržišnim principima.

“Iako politički odnosi mogu uticati na opšti ambijent, dosadašnja praksa pokazuje da ekonomski tokovi funkcionišu stabilno. Crna Gora ima razvijene trgovinske i turističke veze sa Srbijom, ali nijedna od tih veza ne predstavlja sistemsku zavisnost. Zahvaljujući raznovrsnim izvorima uvoza, izvoza, turizma i investicija, Crna Gora funkcioniše kao ekonomski samostalna, sa potencijalom da dalje gradi stabilne odnose sa Srbijom, ali i sa svim drugim partnerima u regionu i šire. Treba imati u vidu i činjenicu da Crna Gora usklađuje svoju legislativu sa standardima Evropske unije, te su zemlje EU u tom smislu značajan partner Crne Gore”, objašnjava Đeljošaj.

Ekonomski novinar Miša Brkić je mnogo direktniji i naglašava da, kad bi se vlast u Beogradu “odrekla velikosrpskih političkih pretenzija, ispostavilo bi se da dvije države zapravo i nemaju neke značajne ekonomske interese i grandioznu privrednu saradnju, kakvu zamišljamo u glavama da je bila u prošlim vremenima i da bi mogla biti u budućnosti”.

“Interesi bi trebalo da upravljaju ekonomskim odnosima između Crne Gore i Srbije. Problem je, međutim, što vlast u Beogradu i dalje ima neizliječene imperijalne pretenzije prema Crnoj Gori i to će biti tako sve dok Srbija ne ozdravi od opakog nacionalističkog virusa. To ne ide brzo i nisam siguran hoće li u doglednoj budućnosti Crna Gora i Srbija uspostaviti normalne međudržavne, pa i ekonomske odnose”, naglašava Brkić.

Ako se hoće, ima načina

Miša Brkić, ocjenjujući generalno ekonomske odnose Srbije i Crne Gore, kaže da su “onakvi kakvi odgovaraju interesima privrednih subjekata”.

“Ako žele veće i sadržajnije odnose, onda će crnogorski i srpski preduzetnici i biznismeni naći način da međusobno više i kvalitetnije sarađuju ili individualno izlaze na jedno ili drugo tržište i na njima se šire u skladu sa svojim poslovnim interesima i veličinom profita”, objašnjava ovaj ekonomski novinar.

Za ozbiljno je istraživanje, prema njegovim riječima, fenomen nedostatka grinfild investicija biznismena iz jedne i druge države.

“To bi moglo da sugeriše dvije stvari: prvo da srpskim biznismenima crnogorsko tržište nije previše interesantno (osim možda hotelijerskog biznisa) i drugo, da crnogorski poslovni ljudi još nemaju dovoljno kapitala (možda i znanja) za strateško širenje na srpsko tržište”, ističe Brkić.

Popusti od 30 miliona

ACG na kraju svake godine, shodno Podsticajnoj šemi čiji je cilj dalji razvoj avio-saobraćaja, svim avio-kompanijama koje otvaraju nove linije povećavaju broj rotacija, rast u broju putnika itd., odobravaju popuste za pružene aerodromske usluge.

“U posljednje tri godine (2022, 2023. i 2024), po tom osnovu, svim partnerskim aviokompanijama koje su dosegle kriterijume iz PS, među kojima su svakako Air Montenegro i Air Serbia, odobrili smo popuste u iznosu od oko 30 miliona eura. Izvjesno je da će ta cifra samo tokom ove godine, imajući u vidu da očekujemo oko tri miliona putnika, premašiti iznos od 14 miliona eura. To treba imati u vidu kada se analizira naš profit u poređenju sa pruženim uslugama”, ističe Roko Tolić.

Azerbejdžan umjesto Crne Gore

S obzirom na razliku u veličini ekonomija i tržišta, ističe Brkić, i ne treba očekivati neke spektakularne privredne odnose između zemalja.

“Činjenica je da je Srbija, teritorijalno i ekonomski, mnogo veća država u odnosu na Crnu Goru i da interesi njenih preduzetnika i biznismena suštinski nisu okrenuti crnogorskom tržištu koje je malo (to je činjenica, nije uvreda). Obrnut slučaj – dolazak crnogorskih kompanija na srpsko tržište – imao bi više smisla. Prema informacijama koje imam, istina je da su neka srpska tržišta političkom odlukom vlasti u Beogradu zatvorena za crnogorske kompanije. Tu, prije svega, mislim na izgradnju i crnogorske građevinske kompanije koje bi mogle da popune manjak kapaciteta u Srbiji, ali državni vrh Srbije favorizuje firme iz Republike Srpske, Turske, Kine, Azerbejdžana”, ističe Brkić.

On dodaje da ima crnogorskih biznismena koji uspješno posluju na srpskom tržištu, poput trgovinskog lanca Aroma koji se etablirao na tržištu Beograda kao značajan maloprodajni igrač.

“Znam za još neke crnogorske trgovačke lance koji analiziraju srpsko tržište i ako rezultati analiza budu pozitivni moglo bi se očekivati njihovo širenje na Srbiju. A koliko čujem za srpsko tržište sprema se i jedan privatni obrazovni sistem iz Podgorice”, kazao je Brkić.

Vukašin Obradović